Oko jest narządem utworzonym z tkanek pochodzących ze wszystkich listków zarodkowych, dobrze unaczynionym, reagującym żywo na wszystkie bodźce, a zwłaszcza bodźce działające na układ naczyniowy. We wszystkich warstwach oka mogą wystąpić odczyny alergiczne. Najczęściej występują i najlepiej są poznane odczyny alergiczne skóry powiek, spojówek i rogówki. Te części narządu wzroku pozostają w bezpośrednim kontakcie ze światem zewnętrznym i z tego powodu są najbardziej narażone na działanie różnych alergenów. Są one jednocześnie łatwo dostępne dla obserwacji i dzięki temu lepiej poznane.

W kile wrodzonej często stwierdza się iridocyclitis acuta i Chorioretinitis wraz z innymi objawami (keratitis interstitia- iis). Nacieki kiłowe składają się głównie z limfocytów i komórek plazmatycznych.

Wybór odpowiedniego rodzaju filmu zależny jest od intensywności lampy błyskowej retinofotu i od gęstości użytych filtrów. Przy wyborze filmu i sposobu jego wywołania należy pamiętać o tym, że natężenie światła fluorescencji jest słabe, zdjęcie powinno być dostatecznie kontrastowe, a powiększenie nie powinno wykazywać nadmiernego ziarna.

Zmiany powiekowe wywołane przez wirus herpes simplex są częste, zwłaszcza u dzieci, u których stanowią fragment obrazu klinicznego pierwotnego zakażenia opryszczko- wego. Spotyka się je także u młodych ludzi dorosłych (być może częściej u kobiet niż u mężczyzn). Rzadko natomiast stwierdza się je u starców, u których wykwity na powiekach o typie herpetycznym są głównie związane z wirusem herpes zoster. W okresie przedwysypkowym chorzy uskarżają się na ostre bóle i swędzenie powiek. Plamki rumieniowate, lekko wystające ponad powierzchnię, szybko pokrywają się grud- kami i z kolei przechodzą w pęcherzyki. Pęcherzyki herpe- tyczne są małe, mniej więcej wielkości łebka szpilki, prze- zierne, zawierają płyn o zabarwieniu cytrynowym, który wtórnie ulega zmętnieniu. Zmiany chorobowe najczęściej występują na brzegach powiek (blepharitis herpetica), mogą być bardzo dyskretne i przejść nie zauważone, ale także mogą być rozległe, z cwrzodzeniami. W ostatnim przypadku rozpoznanie może być trudne, ponieważ dodatkowe zakażenie zmienia obraz kliniczny. Blepharitis herpetica bardzo często współistnieje z keratoconiunctivitis, a niekiedy z keratitis punctata superficialis.

Gruźlica błony naczyniowej może występować w różnych postaciach klinicznych (zmiany proliferacyjne, ostre zmiany prosówkowe, rozlane zapalenie alergiczne). W tęczówce ostra gruźlica prosówkowa objawia się małymi, szarożółtawymi lub czerwonymi guzkami, nastrzyknięciem okołorogówkowym, osadami na rogówce, światłowstrętem. Czasem rozlane zapalenie tęczówki występuje jako objaw pierwszy, nie dający odróżnić się od zapalenia nieswoistego. Podobne guzki jak w tęczówce mogą wystąpić w naczyniówce. Mają one średnicę 0,5-2 mm. W preparatach histologicznych opisanych guzków można znaleźć pałeczki gruźlicy.

Złamanie kości przedniego dołu czaszkowego łączy się ze złamaniem sklepienia, a czasem ze złamaniem górnego brzegu oczodołu. Stan pacjenta jest zazwyczaj ciężki. Może wystąpić utrata przytomności, zaburzenie czynności oddechowej i układu krążenia. Nieraz występuje krwawienie i wyciek płynu mózgowo-rdzeniowego z nosa. Pojawia się dwojenie lub unieruchomienie i niekiedy zapadnięcie się gałki ocznej. Stwierdza się obrzęk i krwiaki powiek i spojówki, zwłaszcza gałkowej. Pacjent taki wymaga przede wszystkim leczenia neurochirurgicznego. Ewentualne leczenie okulistyczne ulega odroczeniu do czasu poprawy stanu ogólnego. Okulistyczne leczenie operacyjne często można przeprowadzić jednocześnie z neurochirurgicznym. Odłamki kości, ciała obce, skrzepy krwi należy usunąć z oczodołu. Ubytki kostne trzeba uzupełnić płytkami z odpowiednich materiałów plastycznych. Na tkanki miękkie należy nałożyć szwy. Oderwane więzadła powiek, bloczek, gruczoł łzowy muszą być starannie reponowane i umocowane na właściwym miejscu. Złamanie kości sitowej lub jej blaszki papierowatej charakteryzuje się obecnością pęcherzyków powietrza w powiekach, pod spojówką i w oczodole. Przy ucisku powiek placem występuje trzeszczenie. W odmie oczodołu stwierdza się protruzję oka, która zmniejsza się lub ustępuje przy ucisku na gałkę. Złamanie zatok oraz kości sitowej może ulec powikłaniu w postaci zapalenia tkanek oczodołu. W złamaniach dolnego brzegu i dolnej ściany oczodołu występuje przemieszczenie kości oraz zawartości oczodołu ku tyłowi i dołowi. Może wystąpić wklinowanie mięśni zewnętrznych oka między odłamy kostne. Uszkodzenie tego typu wymaga postępowania operacyjnego. Najczęściej dokonuje się otwarcia zatoki szczękowej oraz uniesienia kości i części miękkich oraz ich unieruchomienia. Także złamania kości jarzmowej z przemieszczeniem wymagają wykonania repozycji i unieruchomienia. Zgniecenie ścian kostnych oczodołu może doprowadzić do zwichnięcia lub oderwania gałki ocznej. Po ciężkich uszkodzeniach głowy i oczodołu może wystąpić wytrzeszcz tętniący, najczęściej jako wyraz uszkodzenia tętnicy szyjnej wewnętrznej i powstania połączenia między nią a zatoką żyl- ną. Występują zwykle bóle głowy i szum w uszach. Żyły spojówkowe są poszerzone, a oko jest przeważnie nieruchome. Ostrość wzroku ulega obniżeniu, aż do liczenia palców przed okiem i poczucia światła. Pojawiają się wylewy do siatkówki i ciała szklistego, obrzęk tarczy nerwu wzrokowego, poszerzenie i wężykowatość żył siatkówki. Leczenie jest operacyjne.

Są to bardzo ważne grupy leków ze względu na ich szerokie zastosowanie w lecznictwie okulistycznym. Ponieważ działanie i sposób podawania większości z nich zostanie omówiony w rozdziale pt. „Zasady rozpoznawania i leczenia jaskry”, ograniczę się tylko do usystematyzowania tych leków w grupy, uwzględniając leki najczęściej stosowane.

Schorzenie jednooczne, częściej nieco spotykane u kobiet niż u mężczyzn. Pierwszym objawem występującym w wieku średnim jest przemieszczenie i zmiana kształtu źrenicy. U jednych pacjentów zmiana kształtu źrenicy i zanik tęczówki postępuje gwałtownie, tworząc jednostkę zwaną postępującym zanikiem tęczówki, u innych – zmiany w kształcie źrenicy i zanik tęczówki są mniejsze, rozwija się natomiast obrzęk rogówki, zależny od dystrofii jej nabłonka. Jest to zespół Chandlera. W typowym zaniku tęczówki jaskra rozwija się, gdy tworzą Się zle- py tęczówki z filtrującą częścią: kąta. Ciężkość objawów jaskry jest proporcjonalna do rozległości zlepów. Na ogół jednak, gdy występuje, jest ona ciężka i trudna do leczenia. Zaleca się początkowo leczenie zachowawcze, jeśli ono zawodzi wykonanie zabiegu cyklodializy lub cyklodiatermii, lub operacji filtracyjnej.

Grzybicze infekcje narządu wzroku były już znane w Jcońcu. ubiegłego stulecia. Najwcześniej poznano zakażenia rogówki kropidlakiem, kanalika łzowego grzybem Streptotrix i pro- mienicę oczodołu. Te trzy postaci infekcji grzybiczej są opisywane w klasycznych podręcznikach okulistycznych zarówno obcych, jak i rodzimych.

Siatkówka. Stłuczenia gałki ocznej mogą spowodować specjalną postać uszkodzenia siatkówki. Jest to wstrząśnienie siatkówki, zwane także obrzękiem Berlina. W tylnym biegunie gałki ocznej widać mlecznobiały obszar, nieostro odgraniczony od otoczenia, obrzękniętej siatkówki. Zmętnienie siatkówki narasta przez pierwsze 24 godz. po urazie. Cofanie się obrzęku jest powolne i trwa od kilku dni do kilku tygodni. Plamka żółta wygląda jak wiśniowoczerwona plama. Zaleca się leżenie, środki rozszerzające źrenicę oraz uszczelniające naczynia. Obrzęk warstwy splotowatej zewnętrznej doprowadza do powstania mniejszych lub większych torbieli, łączących się następnie w jedną, dużą torbiel o wyglądzie ciemno- wiśniowej plamy ostro kontrastującej z otoczeniem. Torbiele pourazowe plamki żółtej mogą doprowadzić do powstania otworu. Odróżnienie tych stanów jest czasem trudne. Istnieje różnica refrakcji między środkiem a brzegami otworu. Niekiedy w otworze widać pojedyncze naczynia naczyniówki. Ostrość wzroku obniża się. Celem umknięcia odwarstwienia siatkówki należy zastosować fotokoagulację lub koagulację laserową. W wypadku odwarstwienia metodę tę łączy się z innymi, wg wskazań dla danego przypadku. Zejściem zmian obrzękowych plamki żółtej mogą być zmiany zwyrodnieniowe, trwale upośledzające widzenie środkowe. Częściej występuje odwarstwienie siatkówki w wyniku jej rozdarcia w innych, niż plamka żółta, miejscach dna oka lub wskutek oderwania jej od rąbka zębatego. Szczególnie usposobione do odwarstwień pourazowych siatkówki są oczy krótkowzroczne. Odwarstwienie siatkówki wymaga leczenia operacyjnego, właściwego dla danego przypadku. Pacjenci z wylewem krwi do ciała szklistego powinni być hospitalizowani, jako podejrzani o od- warstwienie siatkówki.

Mięśnie zewnętrzne oka. Urazy tępe mięśni zewnętrznych oka powodują ich niedowład lub porażenie. Występujące dwojenie zmusza do zamykania lub zasłaniania oka przez cały okres choroby. Powrót prawidłowej czynności mięśni, przy nieznacznym uszkodzeniu, następuje szybko. W bardzo ciężkich przypadkach powrót do pełnej sprawności mięśni trwać może wiele miesięcy. Stosuje się leczenie zachowawcze. Zdarzają się przypadki oderwania lub rozerwania mięśni. Należy zastosować w tym przypadku leczenie polegające na zeszyciu lub przyszyciu mięśni.

Z prądem krwi fluoresceina dochodzi, przez tętnicę środkową siatkówki, do naczyń dna oka. Można bardzo dokładnie prześledzić jej drogę przez tętnice, naczynia włosowate i żyły. Pozwala to na badania układu naczyniowego siatkówki pod względem hemodynamicznym,, anatomicznym i patologicznym.

We współczesnych procesach przemysłowych używa się olbrzymiej ilości różnych substancji chemicznych. Powszechność ich użycia naraża setki tysięcy ludzi na ich działanie ogólne i miejscowe. Również i oczy są narażone na uszkadzające działanie tych czynników. Ciała chemiczne można podzielić ogólnie na działające na warstwy zewnętrzne oka przez kontakt oraz na uszkadzające, w różny sposób, tkanki oka od wewnątrz. Ciała działające mogą być substancjami stałymi, o różnym stopniu rozproszenia, gazami, parami, roztworami lub mieszaninami roztworów. Uszkadzające działanie ciał chemicznych zależy od ich stanu skupienia, pH, temperatury oraz czasu działania na tkanki. Grupa substancji chemicznych, mogących uszkadzać oko od zewnątrz, jest liczniejsza i ma większe znaczenie niż grupa powodująca uszkodzenia wewnętrzne oka. Nawet czysta woda może powodować łagodne podrażnienie oka, jako roztwór hipotoniczny w stosunku do tkanek, jeśli jej działanie jest dość długie. Jednakże prawdziwą groźbę dla tkanek oka stanowią ciała wchodzące z nimi w reakcję, powodując w ten sposób przejściowe lub trwałe anatomiczne i czynnościowe ich uszkodzenie.

a. Sarkoidoza. Objawy oczne stwierdza się w lU części przypadków sarkoidozy. Najczęstszym objawem jest zapalenie błony naczyniowej. Występuje częściej u kobiet niż u mężczyzn, przebieg zwTykle obustronny, podstępny zwykle proces zapalny dotyczy tylko przedniego odcinka (uveitis anterior).